Nhiều người đến thành phố Hồ Chí Minh được nghe và biết nhiều đến địa đạo Củ Chi của miền quê hương đất thép thành đồng, nhưng ít ai biết đến địa đạo thứ hai cũng được công nhận di tích lịch sử trên thành phố mang tên Bác -  đó là địa đạo Phú Thọ Hòa.

 

Phú Thọ Hòa vốn là vùng đất do hai thôn nhập lại : Lộc Hòa và Phú Thọ thuộc địa phận tống Tân Phong, huyện Tân Long, vùng đất chịu ảnh hưởng của nhiều phong trào yêu nước tự phát như: Bể Đường ( Nguyễn Văn Bường), Thiện Địa Hội ( Phan Phát Sanh), Hội kín Nguyễn An Ninh...

 

Đầu tiên, Phú Thọ Hòa chỉ có hầm cá nhân theo dạng thông thường. Năm 1947, Chi bộ tại Phú Thọ Hòa chủ xướng đào địa đạo chống giặc Pháp, thống nhất chọn ấp Lộc Hòa là vùng cao, nhiều cây rậm, địa hình phức tạp. Miệng hầm được đào trọng bụi cây rậm, đào sâu xuống khoảng 3m  tạo thành đường hầm có chiều cao 0,8m và chiều rộng 0,8m. Con đường kéo dài khoảng 4-5m dừng lại. Sau đó nhắm hướng đào sâu tạo con đường thứ hai cũng có độ dài 4-5m sao cho ráp mí với địa đạo thứ nhất. Cứ thế đại đạo thứ 3, thứ 4,..cho ráp nối nhau. Lối đào này gọi là “ xây hầm xe lửa”.

 

Miệng nắp hầm bằng bệ gỗ, hình chứ nhật, xung quang đóng ngàm giữ đất, kích thước 0,4x0,25m, dày 0,10m, mặt phủ cỏ tươi. Mỗi hầm có 3 đến 4 lỗ thông hơi hình loa kèn đáy quay xuống dưới rộng 0,2m, đỉnh trên mặt đất, theo chiều nghiêng 450. Ngoài ra dưới đáy hầm đào một đoạn nông, nhằm dẫn nước chảy vào chỗ trũng. Ròng rã 6 tháng liên địa đạo mới hoàn chỉnh có chiều dài 600m từ ấp Lộc Hòa tới ấp Bình Long.

 

Hầu hết miệng hầm thiết kế nằm trong bụi rậm hoặc lẫn lộn trong các mô đất và gò mối rất khó phát hiện. Địa đạo lúc nông lúc sâu nhưng vẫn giữ khoảng cách giữa nóc hầm và mặt đất tối thiểu 2,5m, có đoạn hai tầng đại đạo chồng lên, trong đó có ddaonj ngh trang như ngõ cụt. Trong địa đạo tạo hầm ấm sức chứa từ 5 đến 7 người, bên trên bố trí nhiều ụ chiến đấu rải rác dọc theo đại đạo. Về sau đào thêm giao thông hào công khai hình thành vòng cũng bảo vệ khu địa đạo, toàn bộ hệ thống địa đạo có có 3 hầm âm, trong đó một hầm được sử dụng làm phòng họp. Khác với địa đạo Bến Dược ( Củ Chi), địa đạo Phú Thọ Hòa không có nút chặn, mìn bẫy, bếp haongf cầm, chủ yếu tạo ra đường ngầm lúc ẩn lúc hiện đánh địch.

 

Cuối năm 1947, Pháp mở nhiều cuộc càn quét các vùng ven nhằm bảo vệ các bọn đầu não của chúng ta tại trung tâm Sài Gòn. Ta ém quân dưới địa đạo phản công bất ngờ, gây thiệt hại nặng nề cho địch. Đặc biệt là trận tiến công vào kho bom Phú Thọ Hòa cả hai lần được xuất phát từ đại đạo Phú Thọ Hòa vào tháng 8 năm 1952 và tháng 6 năm 1954 gây kinh hoàng cho địch.

 

Trong thời kỳ chống Mỹ, tháng 4 năm 1966 bọn tề làng Phú Thọ Hòa dùng xe ủi đất càn vào địa đạo, phá hủy vài địa đạo, lấy đi một số vật liệu lót đáy hầm. 2 tháng sau, địch trở lại bao vây khu vực và đã bị du kích ta bất ngờ bung hầm đánh phủ đầu, phá vòng vây, về cứ an toàn...

 

Địa đạo Phú thọ Hòa là một công trình sáng tạo trong cuộc chiến tranh nhân dân chống ngoại xâm – trong khoảng thời gian dài chống thực dân Pháp ( 1947 - 1954) và giai đoạn chống đế quốc Mỹ (1954 - 1975) 

 

Di tích địa đạo Phú Thọ Hòa đã được Bộ Văn hóa – Thông tin công nhận là di tích lịch sử vào ngày 28/6/1996.

Nguồn: Internet